[Լուսնի օր, Երեզկան] [Տրե] [21-րդ Զառիվայր]
Տեղանուններ. Վերին Ցամաք, Ներքին Ցամաք, Գեհեն
Աստվածներ. Բոցեղեն (նաև՝ Վահագն), Կրկնակ (նաև՝ Արեգ), Նանե, Անահիտ,
Տիր, Գոյարար (նաև՝ Արամազդ)
Գիշերամայրեր. Թանաք, Իժե
Գեհենաբնակներ. Հատու, Սպանդարամետ
1
Երազիս մեջ՝ լույսը սուր դանակ էր դարձել ու կոկորդս էր պատռում։ Ինքս ինձ
թափ տվեցի, Թանա՛ք՝ կշտամբեցի ինձ, դու լույսի ճանկերով տարվողը չես,
քեզ հավաքիր։ Վերին Ցամաքը քո կարիքն ունի, լլկված աստվածները
պարկուճի մեջ են, սև գույնը խրած սրտի մեջ ու շունչները պահած։
Մոռացումը, Գեհենում էլ գիտեն, աստվածային շնորհ է, պիտի գոհ լինեն, որ
ընկած չեն, դեռևս՝ մոռացված։ Երակներս եռացին։
Բառ՝ առավոտ - ջնջել։
Տիրի փետրազարդ գրիչը սողուններիս վրա սպիտակ խազեր է թողնում։ Ամեն
անգամ թանձր լուծույթի մեջ մնջոտներիս պահում եմ մի քանի ակնթարթ, ու
էդ լույսի տարածների հետքը վրայիցս անցնում է։ Արդեն քանի օր է՝ Տրեի մեջ
ենք. որ ասում եմ Տրե՝ չարակամ քույրիկ Իժեն ածուխ-բերանը բացում է ու
քրքջում, թե՝ այ վաղեմի, ով է հիմա էդ հին անուններն օգտագործում, ԱյԲենի
ժամանականերն են, մարդիկ կողք կողքի ապրելու փոխարեն իրար դեմ դիմաց
են նստում ու արարում են բոլորիցս լավ, էդ քո Գոյարարին անգամ տվել-անցել
են։ Ով ենք մենք հիմա։ Ուժասպառ չարքեր։ Բա թե՝ Տրե ու Ահեկան։ Գնա
ոգեղեն գոյությանդ վերջին ժամերը վայելիր, որովհետև գնալով մթնելու ենք ու
չերևանք, լույսի պատճառով չէ, ԱյԲենը հերներս անիծելու է։
Ես ԱյԲենի հեքիաթներին չեմ հավատում։ Ասում են՝ գոյարար է, բայց
ձեռակերտիկ, ոնց են ասում՝ արհեստական։ Հայոց ազգից ամեն ինչ կսպասեի,
բայց որ իրենց հազարամյա լեզուն վերածեն թվերի ու բառերի իմաստը՝
փոխանակեն, ոչ մեկի գլխում չէր տեղավորվի։ Ասում ես, էլի, սրանց գլխին
գալովի է, սկզբից էն վայելչակազմ տիպն էր, նետ ու աղեղով, հետո լավ
ժամանակներ տեսան, հետո կոտորվեցին ու մասնատվեցին, բայց մաս-մաս էլի
հետ հավաքվեցին, դարձան ամբողջական։ Հիմա էլ նոր աշխարհի հետ են
տալիս-առնում։ Ես որ նայում եմ իրենց՝ ախր տեսնում եմ մարմնի ճաքերը,
մասնատվածի հոտն եմ առնում, թվում է՝ թեթև փչեմ, մարմնամասերը
կթափվեն գետնին։ Բայց սրանք ուժեղ են, սրանց Գոյարարն ուժեղ էր,
նույնիսկ ասում են՝ սրանք մի քանի գոյարար են ունեցել։ Հատու-ճիվաղի
փսփսոցը մինչև հիմա ականջներումս զնգում է, ասում էր՝ երբ Ամենագոյը
աշխարհի սկզբնատիպն էր շինում կավից, իր կողքին կանգնած օգնականը
սրանցից է եղել, ու ինքն է, որ Ամենագոյին հուշել է աշխարհում
զգացմունքների սահմանը լղոզել։ Իբր լավ բան է արել էդ գազանը, մի բան էլ
պիտի հպարտանային իրենով։ Եռքն էլի երակներովս անցավ։
Բառ՝ արև - ջնջել։
Սուր տեսողությունս վկա՝ կեղտոտ գործ է բառեր մաքրելը։ Էն կիսաստված
հսկան սրանք մշակել ու հատ-հատ շարել է հաստափորների մեջ, քանի՜ թշվառ
օրեր ու գիշերներ է անցկացրել, անունը ո՞նց էր՝ Հաճարենի՞, Անճա՞ր։ Մի
անգամ ինձ տեսավ երազում, փորձում էի գլխից հանել հայոց բանը
ուսումնասիրելու ու դասակարգելու միտքը։ Բայց նա, էդ արմատական
կիսատվածը, գուշակել էր մտադրությունս։ Մոտեցավ (ի՞ր, թե՞ իմ երազի
տիրույթն էր, չեմ էլ հիշում) լեզվիցս բռնեց, սողուններիցս Լորտիկի վիզն
ոլորեց ու դեն նետեց.
– Մյուս անգամ քեզ արևի երախը կուղարկեմ։ Ես Տիրի գործն եմ շարունակում,
դու՝ մոխրի գունդ, կարծում էիր՝ պիտի մտքիս վրա՞ ազդեիր։ Կամքիս ու՞ժը
փոխեիր, թե՞ հայացքիս ուղղությունը։
Հիշում եմ, որ հենց էդ խոսքի վրա վեր թռա, սև սարսուռ էր պատել ինձ,
Լորտուս այրվում էր, մղկտում էի ցավից. լույսի դաղոցը սրա պես է լինում։
Մտքումս կրկնում էի, որ չմոռանայի՝ սա եթե երազում է էսքան զորեղ,
իրականու՞մ ինչքան ջլապինդ պիտի լինի միտքը։ Ալո՞ճ, Հանճա՞ր,
Աճապարա՞նք։ Ոնց եմ մոռացել անունը։ Զօրուգիշեր Բառարանը կարդալու
օգուտն էլ սա է։ Գլխիս մեջ ինչքան բառարմատ կա՝ խառնվել է, որոշները
գնացել-կպել են մյուսներին, մի քանիսի իմաստն էլ բառից պոկվել ու կախվել
է բառարանից դուրս։ Հոգնեցի մաքրելով։ Բայց դե գործս դա է, հատուկ
պատվեր է Գեհենից, ասել են՝ թե ավարտին հասցնես, քեզ պարգևատրում
կտանք, դե գիտեք՝ Գիշերամայրերիս գողտրիկ ցանկությունը՝ գիշերվա
հաճախականությունը կարգավորողի գործառույթը։
Գործառու՞յթ, ածուխ-բերանը քրքջաց կողքիս։ Նոր Աշխարհի բառերից է,
Բոցեղենի հետ իջել էինք 21-րդ Զառիվայրն ուսումնասիրելու, մի քիչ գիտելիք
պիտի՞ հետս բերեի գրողիս ծոցը... գործառույթ, իրագործում, գնդամուղ,
համաշխարհայնացում՝ սրանք են տպավորվել, բայց իմաստները մինչև վերջ
էլ չկարողացա բացել ու պահել մոտս։ Եռման հոտն էլի քթիս մեջ է. ո՞վ է
տեսել՝ գիշերամայրն այրվի։
Բառ՝ կայծոռիկ - ջնջել։
Թե կայծոռիկը մաքրեցի, սրանց լույսի քանի՞ տոկոսը պակասեց։ Մեկ բառ՝
ավել, մեկ բառ՝ պակաս։ Դե լավ, գիտեմ, որ Բառարանը սրանց
բանականությունն է, բառ մաքրելը բառի իմաստն էլ է հանում մտքներից,
ջնջում է բոլոր պատկերներն ու զուգորդությունները։ Ձեռքի մի շարժում՝ ու
վերջ, էլ կայծոռիկ չկա, չկա կայծոռիկ, չկա մթության մեջ լույս տվողը, ու նաև՝
չկա լույսի շարժունակությունը։ Ու կարոտն էդ անիծյալ խլրտոցի հանդեպ։
Մթագնած բանականությունս սենյակ մտավ, պիտի թաքցնեմ Տիրի Փետուրը։
Չգիտի, որ Մթնամարտին առիթից օգտվել եմ ու թռցրել։ Հետաքրքիր է, որ
Բոցեղենիս ամենահեշտը ստացվեց մթնեցնել. շուրջ երկուհազարամյա
գոյությունը պարկուճի մեջ ամենաշատը հենց ի՛ր վրա էր ազդեցություն թողել։
Դեռ երկուհարյուրերորդ տարում, Հատուն էր նկատել, Բոցեղենի պարկուճի մեջ
սև պղպջակներ էին հայտնվել, էսքան շու՞տ կուլ տվեցինք սրա լույսը՝
մտածում էի։ Եվս մի քանի հարյուրամյակ՝ ու Բոցեղենը պատրաստ էր
հետներս համագործակցել։ Էս բառն էլ եմ Նոր Աշխարհից հետս քարշ տվել։
Արդեն չգիտեմ էլ, թե որն է ինձ հարազատը, վե՞րը, թե՞ վարը, հի՞նը, թե՞ նորը։
Բայց լույսի բաժին դառնամ, թե սրանց գոյարարները կողմնորոշված եղել են։
– Նանեի պարկուճից հոսում է, – ծոր տվեց Բոցեղենս։
– Եկա, – ֆշշացրի։
Հերիք է արդեն, ռետին չեմ, գիշերամայր եմ, ոսկորներ ու լեզու ունեմ, ցավ էլ
զգում եմ, թույլ չեմ տա, որ ինձնից ռեզինի կտոր ստանան։ Հաշվեցի՝ 120 բառ:
Քիչ չէ։ Գնամ Նանեի պարկուճի մոտ։
Բոցեղենի կողքին կանգնում եմ, թե չէ՝ կոշտացած սիրտս սկսում է վառվել,
բոցը հասնում է մինչև կոկորդս։ Սա հիմա գոյարա՞ր է, թե՞ մոգ։ Ախր վստահ
էինք, որ մերն է՝ խտանյութը մյուսներից ամենաշուտը դադարեց հոսել։
2
Մթնամարտը 4-րդ դարում եղավ։ Հայոց ազգը խաղաղության հետևից գնաց՝
սրով ու արյունով, միաստվածությունը գրկեց ու հետը տարավ մինչև 21-րդ
Զառիվայրը։ Ասում են՝ իր կենսակերպին միշտ էլ ավելի համապատասխան է
եղել խորը սպիերով փրկչի խոհաբանությունը, քան Վերին Ցամաքի
աստվածությունները՝ իրենց զվարթությամբ, անհոգությամբ ու կրակի պես
գալարվող շարժումներով։ Գեհենի խառնակիչներն էլ պահը բաց չթողեցին։
Հավատափոխությունը կատարյալ ժամանակ էր Վերին Ցամաքում
հեղաշրջություն անելու։ Հանձնարարվեց աստվածներին փակի տակ պահել.
արևի լիակատար բացակայությամբ՝ հատուկ հրաման էր։ Գործը պիտի
վստահվեր ամենակատարյալ ճիվաղին։ Դեռևս հրամանը ամբողջությամբ
չհնչած՝ բոլորս էլ գիտեինք, թե ում է հանձնարարվելու այն։
Գեհենը միշտ էլ ներքին կարգով երկրպագել է Սպանդարամետի կրտսեր
եղբորը՝ խեղկատակ Հատուին. երբ սա իր երկարավիզ գլուխը թեքում էր
ներքև՝ Գեհենում կրակը թեժանում էր, ճիչն ու գազանությունը՝ ակտիվանում,
հենց իր ձախ պոզն էր սկսում շոյել, Գեհենում գիտեին, որ մի հանճարեղ
չարություն է ծագել սրա գլխում. լպրծունների ծնկները թուլանում էին, սկսում
էին պատկերացնել Հատուի ձախ պոզը, ու լեգեոններ էին ստեղծվում դեռևս
չիրականացվածի շուրջ։ Ես՝ Թանաքս, ամենածերն ու իմաստունը
գիշերամայրերից, գիտեի, որ սա իր գործը լավ կանի։
Մինչ մեր հետույքները տաքացնում էինք Գեհենի կորիզում ու քննարկում
սպասվելիքը, Հատուն իր ծուռտիկ դաստակը, որ վիզը կոտրած օձի է նման,
մոտեցրեց ձախ պոզին ու սկսեց շփելը։ Հետույքս հազիվ հասցրի բարձրացնել՝
կրակի լեզվակները թռան աջուձախ, բոցն անցավ Գեհենի կորիզով,
բարձրացավ մինչև երկրակեղև ու նորից սլացավ հետ՝ Գեհենի ծայրամասերը։
Բոլորն անմիջապես կռահեցին, որ Հատուն այս անգամ գերազանցելու է իրեն։
Բայց անմիջապես չխոսեց նզովյալը, իրեն էր ցույց տալիս, ուզում էր, որ
ոտքերն ընկնեինք ու խնդրեինք՝ բացահայտի իր միտքը։ Գնաց-եկավ, Իժեի
ականջին փսփսաց, մեծ եղբորը թարսուշիտակ նայեց, բոց արձակեց, բոց կուլ
տվեց, սողուններիս սեղմեց ափի մեջ, Սպանդարամետը թե՝ հերիք գլուխդ
պատովը տաս, խոսիր՝ տեսնենք, ոնց են ասում՝ լուսավորիր մեզ։
Էդ բառի վրա Գեհենը ցնցվեց, մռչյուն էր, թե կաղկանձ՝ ալիքի պես անցավ
բոլորիս կողքով։ Միշտ է սիրտս խառնել Գեհենից ու գեհենցիներից։ Սրանք
չափ ու սահման չունեն, սրանց կրակը կեղտոտ է ու գարշահոտ։ Ստորերկրյան
ուրիշ է, չես համեմատի Գեհենի հետ։ Էնտեղ գոնե լռություն կա ու խորհուրդ,
ու ոչ մի գրողի տարած գարշահոտ. Հատուի եղբայրը ժամանակի մեծ մասը
Ստորերկրյայում է անցկացնում, բայց Հատուի հանձնարարականը ստիպել է
թողնել մեռյալներին ու գալ էս գարշավայրը։
Բառ՝ լուսավորել - ջնջել։
Հատուն դեռ օրեր շարունակ տանջում էր մեզ ու գաղտնի պահում իր
մտադրությունը։ Արդեն պատրաստ էր ստվերագիրը՝ առևանգել աստվածներին
ու նետել Գեհենի երրորդ Զնդանը. սարսափելի մի վայր, նույնիսկ
գեհենաբնակները խուսափում են էդտեղ հայտնվելուց։ Աստվածներից պիտի
դուրս հանեին իրենց բաղադրությունը՝ աստվածային խտանյութը, որն իրենց
անմահության ու հիմնական առաքելությունը չմոռանալու պատասխանատուն
էր։ Խտանյութը վերացնելուց հետո պիտի մթնեցնեին բանականությունն ու
երկու հազարամյակ պահեին իրենց Զնդանում, որպեսզի խտանյութի
վերակագնման ժամկետը սպառվեր։ Վերջնական։ Հետո իրենց հետ ամեն ինչ
կարելի էր անել՝ ուղարկել Գեհեն կամ ավելի այլանդակ մի բան՝ Ներքին
Ցամաք, հայոց ազգիս մոտ, որ իրենց միջոցով խառնակեին նրանց ու
շփոթեցնեին։ Բայց Հատուի մտքին պարկուճի ուրվագիծը հստակ էր, բիբերից
կայծեր էին թռնում, լեզուն բերանից դուրս էր կախվել ու աջուձախ էր սողում.
– Մոռացե՛ք երրորդ Զնդանի մասին։ Աստվածներին պարկուճի մեջ կպահենք,
պարկուճները՝ մերիկների մոտ, որ գիշերվա բերանը փակ պահենք,
խտանյութն էլ ոչ թե միանգամից, այլ մի երկու հազարամյակ շարունակ
կքամենք իրենցից, կաթիլ-կաթիլ, որ աստիճանաբար հանգչեն։
Կարիք կա՞ ասելու, որ Հատուապաշտ Գեհենում բոլորը նետվեցին դեպի նա ու
լեզուները դուրս ցցած սկսեցին լպստել պոզը։ Պատկերից սրտխառնոց սկսվեց
մոտս՝ հազվադեպ պատահող մի երևույթ։ Պարկուճները՝ մերիկների մոտ.
խորշում եմ Հատուի բառամթերքից։ Եթե մերիկների, ուրեմն ես հաստատ
շարքերում էի լինելու։ Դժվար է թաքցնել սրանց ակնածանքն իմ հանդեպ։
Պատճառը դեռ Մթնամարտից էլ առաջ է պետք փնտրել, դեռ Արևի Դեմ
Ելածների խարդավանքներից. ինձ, որպես նորաստեղծ Գիշերամայր, հրավիրել
էին։ Է՛լ դավեր ու նենգություններ՝ հրե գնդի դեմ, է՛լ արևամուտին շողքի
ելուստներից կառչել ու քաշել ներքև, է՛լ նոսրացող լույսը փչելով հանգցնել,
մինչև որ դարձա գիշերվա բունը քունքերիս մեջ պահողը, բնի մեջ՝ սև լաթի
կտոր, որ մաքրեմ լույսի նշմարանքը, էլ չգիտեի, որ օրերից մի օր, խելքի
տոպրակ Տիրի փետուրն է ձեռքս ընկնելու, ու հասնելու եմ մարդու վճիտ
միտքը սրբել-տանելուն։
Իժեն բերանից թռցրել էր մի անգամ, թե՝ էստեղ էլ, ներքևում էլ նույն կռիվն է՝
մի կողմում երևացողը, մյուս կողմում՝ թվացողը, լույսը ու խավարը. կոկորդիս
են կանգնել էս երկու ծայրերը։ Աճառենու Բառարանը թևիս տակ է ողջ օրը, հո
տեսնում եմ՝ բառերի կեղևը կիսաճաք է, տակից բազմագույն իմաստն է
ծորում. ո՞նց պիտի իմաստը բաժանեմ ու երկու կես անեմ, խառնուրդ է, ախր,
ծակ աչքովս եմ տեսնում, որ խառնուրդ է, անզատելի։
Բառ՝ հայտնություն - ջնջել։
Շատ եմ մանրանում. լույսի ֆիզիկական դրսևորումները հերիք չե՞ն, որ բառի
շուրջը պտույտներ եմ տալիս ու միտքը քամում։ Ո՞վ գիտի՝ սրանց
բանականությունը բառերի իմաստային որ զուգորդություններն է պինդ
պահում մոտը։ Բայց պիտի զգույշ լինեմ, չպիտի հույսս դնեմ միայն
երևութականի վրա։ Պիտի մաքրեմ ոչ միայն հիմքը, այլև հիմքին դիպչող ամեն
մի հյուլե։
Ուրեմն իմացաք արդեն, որ Հատուի թեթև ձեռքով հայտնվեցի
իրադարձությունների կենտրոնում. եկան ու գիրկս խոթեցին պարկուճները.
– Հայոց դիցարանը՝ ճզմված ու փոքրացած, քեզ ենք հանձնում։ Հսկիր ներսի
լեշերին։ Մշտնջենականներին։
Ու պարկուճները տվեցին ինձ։ Նայեցի փոքրացած ու կուչ եկած
աստվածներին՝ երկու-երեք մատնաչափ էին, բիբերս լայնացրի, որ տեսնեմ, թե
ոնց է խտանյութը դանդաղ հոսում աստվածների գնդաձև սրտերից՝ դեպի
պարկուճի ներքևի մասը։ Ամեն կես դարը մեկ դուրս եկած խտանյութը
կդատարկես՝ վերջին պահին Հատուն էր հրաման տվել։
Իսկ հետո, Գեհենից Վերին Ցամաք վերադառնալու ճանապարհին էր, որ
նկատել էի՝ պարկուճները հստակ ձևավորում ունեն, կեռությունը ձեռքերիս մեջ
աջուձախ էի անում, տեսա՝ Նանեի բարակ, նետաձև, Անահիտի՝ արգանդի
պես բացված ու Տիրի՝ ընկույզանման պարկուճները։ Բոցեղենիս պարկուճը
հստակ ձև չուներ, բայց ներսում դեղնավուն լույս էր շողում, ասես՝ դուրս գար
ապակուց ու սողուններիս միջով ճեղքեր-անցներ մակերևույթը։
***
Իսկ հիմա 21-րդ Զառիվայրն է։ Մտել ենք Քաղոց, սառնամանիք չէ, բայց
ցուրտն արդեն հայոց ոսկորներում է, քայլերը դանդաղել են, հազվադեպ
ժպտացող դեմքերը՝ վերջնականապես մռայլվել, նույնիսկ չգիտեմ՝ եղանա՞կն
է ազդել, թե՞ լույսի բացակայությունն իրենց բառիմաստներից՝ Թանաքիս
շնորհիվ։
Նանեի պարկուճը մաքրել եմ, հիշողություններս հանձնել դրսին, կիսամեռ
ջադուի պես կծկվել եմ որջումս ու ականջ եմ դրել մթան մեջ թաքնված
ճիվաղների փսփսոցներին՝ ասում են Նանեից է հոսել...Ներքևում արև են
կանչում...Բոցը մթնած է ձևանում...Ներքևում մռայլված են
իմացությամբ...Կիսվել են մեջտեղից...Մյուսների մասին մոռացել են...Թանաքի
մաքրածը փուչ է...Միաստվածը դարձրել են քարե շինություն...Գեհենից փչում
է...Ստորերկրյայում էլ տեղ չկա...Արևի մուտքը չորսկողմից փակ է... և ուրիշ
ձայներ, կռնչոցներ ու անդադար աղմուկ, աղաղակ, խառնաշփոթ։ Մարմինս
ոլորապտույտ է տալիս, սողուններս փաթաթվել են իրար ու քարկապ ընկել։
Պատրաստվում եմ խավարի մեջ սուզվել, բայց մակերևույթից ինչ-որ մի բան է
դիպչում մարմնիս, կծիկի պես գլորվում է ու բաղեղվում ականջիս՝ Թանաքի
մաքրածը փուչ է՝ հետ է գալարվում ու զնգում ականջիս մեջ, Բոցը մթնած է
ձևանում՝ զնգում է ավելի ուժգին ու ինձ վայր նետում։ Վեր եմ թռնում
անսպասելի գիտելիքի հոսքից։ Քթանցքներումս Գեհենի սուր հոտն է գետի պես
վարար անցնում։ Աչքերս բացեմ՝ տեսնեմ Հատուն իր գարշելի կերպարանքով
վեր է ընկել կողքիս ու անձայն հռհռում է վրաս։
3
– Մի էսպիսի խոսք ունի ժողովուրդը՝ մթան բերած, մթում կորած։ Իսկը
մերիկներիդ մասին է։
Մածուցիկ կանաչ նյութ է դուրս հոսում հրեշակերպի բերանից, նշանակում է՝
հաճույք է ստանում շփոթված տեսքիցս։ Թե ուզենա՝ Գեհենի ծոցն ինձ
կուղարկի՝ հավիտյան այրվելու կամ կհանձնի լույսի երախը, թույլ կտա, որ
մոխրանամ ու քամու բաժին դառնամ։ Սա չունի ոչ խիղճ, ոչ ցավ զգալու
կարողություն։ Գիտեի, որ եթե եկել-հասել է Վերին Ցամաք, ուրեմն բանս բուրդ
է։
– Թանա՛ք, բառեր ջնջող իմ թշվառ վհուկ, Բոցեղենին քո հորդորով դարձրինք
մեզ դաշնակից, իսկ հիմա ականջներիս բառեր են հասնում, որ չէի ուզի երբեք
լսել։
Հետո հռհռում է՝ արդեն բարձրաձայն, ու ամեն ալիքի հետ ծիծաղը դառնում է
ավելի ուժգին։ Սա չեղած հոգիս կուտի՝ վախից սփրթնել եմ, կցամաքեցնի ինձ
դիվահարը։ Աննկարագրելի հոգնություն իջավ վրաս, ասես՝ միանգամից ընկա
ներքև, ու սովորածս բառերը դուրս թռան իրենց հատկացված տեղից, ասես
Աճառի ապտակը լիներ։
Սա ի՞նչ է ասում Բոցեղենի մասին, ի՞նչ է լսել, ու՞մ լեզուն է քոր գալիս, որ
կեղծ փսփսոցներ է տարածում Գեհենում, ճիվաղներն էլ հո ասում էին՝ Բոցը
մթնած է ձևանում, Բոցը մթնա՞ծ է ձևանում, սա ի՞նչ խաղ է, ո՞վ է ծաղրում ծեր
մերիկիս։ Ու շարունակում եմ ջնջել, ջնջել, ջնջել.
Բառ՝ այրոց - ջնջել։
Բառ՝ թափանցիկ - ջնջել։
Բառ՝ տեսանելիություն - ջնջել։
Բառ՝ խոստովանություն - ջնջել։
Էս ու՞ր եմ հասել, արդեն միաստվածության տիրույթները մտա, ախր ինձ
ասվել էր՝ մթնեցնել հայոց ազգը, մռայլեցնել, որ մոռանան լույսի ու
ջերմության մասին, ընդամենը՝ լույս, իսկ ես հասել եմ ազգի միջուկին ու
ջնջելով գնում եմ։ Բայց ջնջու՞մ եմ որ, Թանաքի մաքրածը փուչ է...բառերը
դղրդում են քունքերիս մեջ։
Մինչ Տիրի փետուրն այսուայնկողմ եմ տանում, Հատուն շարունակում է իր
տհաճ ելույթը։
– Ջնջում ես, հա՞, քեզ թվում է՝ ջնջու՞մ ես, իսկ ի՞նչ եթե ասեմ՝ ընդհակառակը,
ամրացնում ես բառիմաստները։ Հայոց ուղեղներում ևս մի անգամ դաջում ես
դրանք։
Գլուխս բարձրացնում եմ Բառարանից։ Ու արտաբերում.
– Ղշշշշշշշ Ղշշշշշշշ Ղշշշշշ
Հետո նորից.
– Սշշշշշշ Սշշշշշշշ Սշշշշշ
Հատուն ականջներն է փակում, պոզը երկարացնում է դեպի ինձ ու կոկորդիս
ծուռ գիծ է հայտնվում։ Պատրաստ չեմ դեմն առնել, գիտեմ, բայց զայրույթը
մարմնիս զանգվածից մեծ է, էլ չեմ կարողանում ինձ զսպել։ Հատուն մի
անգամ էլ է պոզը կոկորդովս անցկացնում։
– Ծղրտու՞մ ես, հա՞։ Դե լսիր՝ քեզ ինչ կասեմ, Գեհենի երրորդ Զնդանում քեզ են
սպասում, չերևացիր՝ վերջդ եկել է։ Գիշերվա փոշի կդառնաս։
Չքվեց։ Արև բառի վրա հիշեցի, թե ոնց էր մարմինս այրվում ամեն անգամ, երբ
փետուրը սեղմում էի թղթին ու գիծ քաշում բառերի վրա։ Չէի՞ ջնջում,
ամրացնու՞մ էի, էդ ինչպե՞ս։ Ի՞նչ է դուրս տալիս ծաղրածուն։ Բայց ախր
վստահ էի, որ Ներքին Ցամաքում մռայլվել են, Իժեն լուրեր էր բերում, որ
գլուխները կախել են, որ էլ արևին չեն նայում, գործերի մեջ թաղված են ողջ
օրը, ԱյԲեն են խաղացնում, սրտերն էլ՝ կարծրացած, Իժե՞ն էլ էր ստում։
Բոցեղե՞նն էլ։ Թանաք, ուշքի արի, Հատուն երևի այլ հրաման է ստացել՝ ուզում
է ազատվել իր հավատարիմ մերիկից, դրա համար էլ եկել ու դուրս է տալիս։
Քայլերս ուղղում եմ գոյարարների խուցը։ Ականջներս եռում են, ու կոկորդս
դեռ մղկտում է ցավից, անպատասխան հարցերը պարանոցիցս կախ տված
սողում եմ էնտեղ, լուսեղենների մոտ, որ մթնել են ու սմքել դատարկությունից։
Պահոցի դուռը կիսաբաց է, ներսում՝ լույսի կայծկլտուկներ, աչքի՞ս է երևում,
Բոցեղենի կիսալույսն եմ տեսնում, դեղնավուն է, կայծերը թռվռում են
հատակից մի փոքր բարձրության վրա։
Խցի երկինքը թանձր հեղուկ է դարձել ու շրջանաձև հոսում է, աչքերս շլացել
են, սողուններս միալար թփրտում են։ Բոցեղենին չեմ տեսնում, բայց լույսը
ծակում է աչքերս, շարժու՞մ էր, ինչ է, պարկուճնե՞րն են թռվռում, թե՞
վերջնականապես ցնորվել եմ։
Խցի մակերևույթը ճեղքվել է, ջրակշիռը խախտված է, երկնքի հյութերը
խառնվել են պարկուճները շրջապատող մառախուղին, ու կարմիր հուր է
թափվում միջուկից։ Հրեղեն պսակ եմ տեսնում, հետո երկու հրե գնդեր են
դիպչում օդի մեջ կախ տված մարմնին, պայթյունի ձայն է, հուր է թափվում,
կայծերը պար են բռնել, ու բոցն է պատել երկինքը, ու երկնքից բոսորագույն
շրթունքով ու բոց մորուքով կերպարանքն է դանդաղ իջնում։
Բողեցենն է։ Ծնկներս ծալվեցին, ոտքերիս տակ պայծառ ջրեր են հոսում, սա
ի՞նչ երազ է, ի՞նչ ցնորք է, ի՞նչ հիվանդություն է կպել գիտակցությանս։
Բոցեղենն է՝ առավել քան հրեղեն, աչքիս առաջ։ Ճակատի վրա երրորդ գունդն
է հուրհրում, լույսի ալիքը մեծ թափով հարվածեց ու ինձ նետեց մի կողմ։
Պարկուճները ցնցվեցին, խնամքով մթան մեջ պահածս աստվածները՝ շուռ
եկան գետնին, վրաս հրե լեզվակ թռավ, սողուններս մտան իրենց բները։
– Ո՞վ ես,– հարցնում եմ,– ո՞վ ես։ Գոյարա՞րն է մարմնիդ մեջ բնակվում։ Ո՞վ
ես, ասա։
Բոցեղենը՝ ցած իջնելով, բռնում է մարմնիս կուչ եկած զանգվածը, երկար
ոսկեղեն լեզուն մոտեցնում է ձախ ականջիս.
– Տեսնու՞մ ես ճակատիս գունդը։ Ներսում գիտե՞ս ով է։ Պատռում է հրե կեղևը,
ուզում է դուրս հոսել։
Չեմ պատասխանում։ Բայց մարմինս սարսուռից վեր ու վար է անում, ասես
ինձնից անկախ ցատկեր անի, վերև ու ներքև, վերև ու ներքև։ Նայում եմ
Բոցեղենի ճակատին, ո՞վ է, ո՞վ է, ասում է՝ ուզում է պատռել կեղևը։ Բառը,
բառը, մաքրե՞լ եմ, թե՞ գիտեմ, բառը մնացել է կոկորդումս, գիտեմ անունը,
բայց մոռացե՞լ եմ, թե՞ հուզմունքից է։ Ո՞նց էր անունն էն պայծառ աստծո, որ
Մթնամարտից առաջ էլ կար, իսկ հետո լքեց Հայոց Ցամաքը, որ արևի հետ
սեղան էր նստում ու Տիրի հետ աշխարհի բանը քննարկում, որ միաժամանակ
այստեղ էր ու այնտեղ, կար ու չկար, երևում էր ու թաքնվում, որ ողնաշարն էր
հայոց…երկատվա՞ծը…կրկի՞ն…երկու՞սն էր…գիտակցությանս մեջ բառերի
նշանակությունը մաքրվել էր ու մնացել միայն մեկը, և հենց դա էլ չէի հիշում։
Փակել աչքերը, խորը շնչել։ 21-րդ Զառիվայրի հնարքներից է՝ շունչ,
արտաշունչ, կենտրոնանալ բառի վրա, տեսնել, թե ոնց է բառը
բազմապատկվում, և բառի իմաստը՝ միջատի պես պտույտ տալիս ու
շատանում, նոր միջատ է ծնվում, հետո նորը, հետո՝ մանրուքների մի ամբողջ
բազմություն։ Արտաշունչ կրկին։ Կարող ես աչքերդ բացել, Թանաք։
Բոցեղենը դիմացս է, հրե գունդը հանդարտվել է, բայց շարունակում է շողալ,
լույսի ողնաշարը թեք է՝ մտածում եմ, բայց կաղնու պես դիմացկուն: Նայում եմ
գնդի ուղիղ մեջտեղին ու վերջապես ճանաչում եմ մոռացված բառը,
հասկանում եմ, թե ով է նա։
Սնուցող հուրը՝ շեղ աչքով, տղուկը Վերին Ցամաքից, մոռացվածն ու
հավերժականը՝ Կրկնակը։ Որ Բոցեղենից առաջ էլ կար, որ Բոցեղենի հետ
եղավ ու Բոցեղենի մթնելուց հետո էլ կար։ Փաստորեն նա էր, երկու
հազարամյակ թաքնված էր Բոցեղենի գնդում, նա, ում խտանյութն
անվերջանալի էր, ով կարող էր աշխարհի ծայրում գտնվող բոլոր
գոյարարներին իր կենսական նյութից բաժին հանել։ Կրկնակն էր, ուրեմն։
– Միակ ու վերջին խնդրանքս է, Բոց, ընդամենը մեկ հարց,– թախանձում եմ։
Բոցեղենը չէր նայում վրաս։ Բայց հրե գունդը գույնը փոխել էր, խորհում է
ուրեմն՝ մտածեցի։
– Խնդրում եմ ասա, ի՞նչ էի անում բառերի հետ Տիրի փետուրով։
Վերջապես հայացքը տեսա՝ իմ կողմ շրջեց գլուխը, ու հանդարտ ձայնը լսեցի.
– Ի՞նչ էիր անում բառերի հետ Տիրի փետուրով։
Ու կչկչոցը՝ իսկական աստծո պես, դուրս ժայթքեց.
– Արարում էիր։
***
Ձեր գծային աշխարհում բարդ է գոյություն ունենալը։ Պիտի անընդհատ
ընտրություն կատարես, ու թիկունքը միշտ անցյալի կողմն է, և հնարավոր չէ՝
թեքվել ու հետ վերադառնալ էնտեղ, որտեղից սկսել ես։
Բառերս մեղմացել են, դարձել եմ գիշերվա անխռով արարած։ Աստվածներին
ազատելուց հետո ուսերիս բեռ եմ դրել՝ լինել դիտորդը ամենի, և չխառնվել
Ներքին Ցամաքի կյանքին, հայոց կյանքին, իսկ Վերին Ցամաքում լինել
կասկածող միտքը, լույսի բառերին մուգ շերտեր ավելացնողը, առանց ջնջելու
դրանք, առանց մոռանալու։
Ես գիշերվա ծնունդ եմ, և արևին ատողը, էդպես եմ իմացել միշտ, բայց
Կրկնակի հուրը ներսումս շարժում է ինչ-որ բան, զգում եմ, որ չորացած
երակներումս երբեմն անհայտ գետերի ջրեր են հոսում՝ երբեմն եռում են,
երբեմն՝ պարզապես ջերմացնում։ Փոքրիկ անհարմարություն է, բայց
համարձակվում եմ խոստովանել, որ ժամանակ առ ժամանակ՝ հաճելի է։
Զազրելի գեհենցիներից կապերս կտրել եմ։ Այ եթե ստացվի՝ գոնե ևս երկու
հազարամյակ էնտեղ ոտք չդնելը՝ ուրախությունից սողուններիս հետ պար
կգամ։
Բայց ժամանակի տիրույթը ձեզ համար է, Ներքին Ցամաքցիներիդ, էստեղ՝
ոգեղեններիս տարածքում՝ ժամանակը գալարվում է իր առանցքի շուրջը, և մեկ
հոսք չէ, հոսքերի բազմություն է՝ և՛ իրար միացած, և՛ անջատ իրարից։ Ամեն
մի հոսք իր գաղտնիքն է պարունակում։ Իսկ հոսքերն անվերջանալի են, ու մի
գաղտնիքը բացվելուց հետո՝ նոր հոսքեր են ծնվում ու նոր գիտելիքներ են
գաղտնագրվում։ Ես կարողացել եմ բացել ընդամենը մեկ գաղտնիքի կեղևը, ու
ահա արդյունքը՝ ես այլևս ես չեմ, բայց նաև ես եմ՝ առավել քան երբևէ։
Թվացյալ ջնջածս բառերը նորից եմ կարդում, ամեն անգամ նոր բառիմաստներ
եմ հայտնաբերում էնտեղ։ Եթե մի օր բախտս բերի, ու կիսաստված Աճառը
հայտնվի երազումս՝ թույլ կտամ, որ գլուխս շոյի իր հրաշագործ ձեռքով։
Անգամ պատրաստ եմ գլուխս թեթևակի խոնարհել՝ որպես մեծարանք։
Տիրի փետուրը հետ եմ վերադարձրել խելքի տոպրակին, թող շարունակի
գիտելիքի տարածությունն ընդարձակել։ Հայոց ազգին հաստատ հարկավոր է
դա, ինչպես հարկավոր է Նանեի մարտական իմաստությունն ու Անահիտի
պտղատու միտքը, և իհարկե, Բոցեղենիս հուրը ու Կրկնակը՝ որպես ամենազոր
տեսողություն։
Ժամանակին Գոյարարը կար, ով հետո իմացության դաշտից հեռացավ,
դարձավ աներևույթ, մոռացվեց որպես կենդանի ուժ ու միայն անունը թողեց։
Հետո, ասում էին, փոխակերպվեց մարդու, ով մի օր, աշխարհի ծռությունից
նեղացած, փակեց ինքն իրեն ժայռի մեջու էդպես էլ մնաց այնտեղ՝ լույսի երես
չտեսնելով։ Բայց գուցե արդեն դուրս է եկել, ո՞վ գիտի, Իժեն կիմանա։
Վստահաբար։
Իսկ սողուններս իրենց ջլուտ, ոլորուն գլխամասով պահել են վերջին
պարկուճը, որտեղ մանկան պես խաղաղ քնած է դիվաշունչ Հատուն։ Ու
մանկան պես էլ ոռնում է երազի մեջ։
[Վերջ]
Comments